Küçük ünlü uyumu, Türkçe'nin ikinci önemli ses uyum kuralıdır. Bu kural, düz ve yuvarlak ünlülerin nasıl sıralanacağını belirler. Büyük ünlü uyumundan farklı olarak, burada ünlülerin dudak şekline göre düzenli dizilimine odaklanırız.

1. Temel Kavramlar

📏 Düz Ünlüler

A E I İ

Dudaklar düz pozisyonda çıkarılan sesler

🔴 Yuvarlak Ünlüler

O U Ö Ü

Dudaklar yuvarlak pozisyonda çıkarılan sesler

Küçük Ünlü Uyumu Kuralları
  • Düz ünlüden sonra düz ünlü (a, e, ı, i) gelir.
  • Yuvarlak ünlüden sonra yuvarlak dar ünlü (u, ü) veya düz geniş ünlü (a, e) gelir.
  • Bu kural, kelimelerin ses akışını düzenler ve telaffuzu kolaylaştırır.

2. Küçük Ünlü Uyum Tablosu

A
↓
a, ı
takar, alır
O
↓
u, a
omuz, oya
E
↓
e, i
geçer, gelir
Ö
↓
ü, e
ölçü, ördek
I
↓
ı, a
kılıç, kısa
U
↓
u, a
uzun, ufak
İ
↓
i, e
ilik, ince
Ü
↓
ü, e
ütü, ürkek

3. Küçük Ünlü Uyumuna Uyan Kelimeler

📏 Düz Ünlülerle Başlayan

  • an-laş-ma-lıDÜZ
  • bi-lekDÜZ
  • çi-lekDÜZ
  • ı-sır-makDÜZ
  • ı-lık-laş-makDÜZ
  • ka-yık-çıDÜZ
  • ses-len-mekDÜZ
  • ye-şilDÜZ

🔴 Yuvarlak Ünlülerle Başlayan

  • bo-yun-du-rukYUVARLAK
  • bö-rek-çiYUVARLAK
  • ço-cukYUVARLAK
  • gü-reş-mekYUVARLAK
  • o-cak-çıYUVARLAK
  • o-dunYUVARLAK
  • öz-le-mekYUVARLAK
  • sür-mekYUVARLAK

🔴 Yuvarlak → Düz Geçişler

  • vur-makUYUMLU
  • yok-la-makUYUMLU
  • yor-gun-lukUYUMLU
  • yu-mur-taUYUMLU
  • yü-rek-sizUYUMLU
  • gön-der-mekUYUMLU
  • öl-çe-ğiUYUMLU
  • kör-peUYUMLU

4. Küçük Ünlü Uyumuna Aykırı Durumlar

Uyuma Aykırı Türkçe Kelimeler

Bazı Türkçe kelimeler küçük ünlü uyumuna uymaz. Bu kelimeler dilimizde kalıplaşmış ve istisna oluşturur:

avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur

Bu kelimelerde yuvarlak ünlüden sonra yuvarlak ünlü yerine düz ünlü gelmiş!

Alıntı Kelimelerde Uyum Aranmaz

Türkçe'ye başka dillerden geçen kelimeler küçük ünlü uyumuna uymak zorunda değildir:

Batı Dillerinden

  • ak-törUYUMSUZ
  • al-kolUYUMSUZ
  • band-rolUYUMSUZ
  • dak-ti-loUYUMSUZ
  • pro-fe-sörUYUMSUZ
  • rad-yoUYUMSUZ

Arapça Kökenli

  • ka-bulUYUMSUZ
  • dok-torUYUMSUZ
  • mu-zırUYUMSUZ
  • mü-himUYUMSUZ
  • mü-minUYUMSUZ
  • mü-zikUYUMSUZ
  • va-kurUYUMSUZ

5. Uyumsuz Kelimelerde Ek Alma

Genel Kural

Küçük ünlü uyumuna aykırı kelimelere gelen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar:

Türkçe İstisnalar + Ek

  • kavun + u = kavunu
  • çamur + lu = çamurlu
  • yağmur + luk = yağmurluk
  • kabuk + lu = kabuklu

Alıntı Kelimeler + Ek

  • konsolos + luk = konsolosluk
  • muzır + lık = muzırlık
  • müzik + çi = müzikçi
  • aktör + lük = aktörlük
Özel Durumlar

Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez:

alkollü, kabulü, bandrollü, saatlik

Bu kelimeler özel durumlar oluşturur ve ezberlenmeli!

"-ki" Aitlik Eki İstisnası

-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar:

bugünkü, dünkü, öbürkü

Diğer durumlarda hep "ki" şeklinde kullanılır: yarınki, geçenki

6. Büyük ve Küçük Ünlü Uyumu Farkları

🔷 Büyük Ünlü Uyumu

  • Kalın-İnce ayrımına dayanır
  • İlk hecenin ünlüsü belirler
  • Tüm hecelerde aynı sıra
  • Örnek: kitap → kitaplık
  • Örnek: masa → masalar

🔴 Küçük Ünlü Uyumu

  • Düz-Yuvarlak ayrımına dayanır
  • Her hecede geçerli
  • Yuvarlak ünlü → dar yuvarlak veya düz geniş
  • Örnek: ocak → ocakçı
  • Örnek: gömlek → gömlekçi
⚡ Önemli Not

Her iki uyum kuralı da aynı anda çalışır! Bir kelimede hem büyük hem küçük ünlü uyumu geçerlidir:

güzellik: ince + ince + ince (büyük uyum) + düz + düz + düz (küçük uyum)

🎯 Mini Alıştırma

Aşağıdaki kelimelerin küçük ünlü uyumuna uyup uymadığını belirleyin:

  1. boyunduruk - Bu kelime küçük ünlü uyumuna uyuyor mu?
  2. çamur - Bu kelime küçük ünlü uyumuna uyuyor mu?
  3. güreşmek - Bu kelime küçük ünlü uyumuna uyuyor mu?
  4. kavun - Bu kelime küçük ünlü uyumuna uyuyor mu?
  5. müzik - Bu kelime küçük ünlü uyumuna uyuyor mu?

📌 Özet

  • Düz ünlüler: a, e, ı, i
  • Yuvarlak ünlüler: o, u, ö, ü
  • Düz ünlüden sonra düz ünlü gelir.
  • Yuvarlak ünlüden sonra yuvarlak dar veya düz geniş gelir.
  • Alıntı kelimeler bu kurala uymaz.
  • Türkçe istisnalar: avuç, çamur, kavun vb.
  • Ekler son hecenin ünlüsüne uyar.
  • -ki eki sadece bugünkü, dünkü'de uyuma girer.